Ks. prał. prof. dr hab. Janiec Zdzisław
Kierownik Katedry Liturgiki Pastoralnej
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

KORONACJA OBRAZU MATKI JEZUSOWEJ
ŚWIADECTWEM JEJ KULTU¹

(w świetle Obrzędu koronacji wizerunku N. M. Panny)²

Wstęp

Powyższe sformułowanie tematu podyktowane zostało dwiema racjami. Pierwszą jest pojawienie się nowej księgi liturgicznej: Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny z 2004 roku³. Drugą rację stanowi fakt, iż parafia Matki Bożej Szkaplerznej w Rozwadowie przygotowuje się do koronacji maryjnego Wizerunku⁴.

Zatem celem niniejszej refleksji jest ukazanie czci Maryi w oparciu o Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny⁵. Uwzględniając tę księgę liturgiczną i zbliżającą się koronację w rozwadowskim sanktuarium, rozważmy cztery wątki:

1. Obrazy maryjne i praktyka koronowania wizerunków Matki Boskiej w zarysie,
2. Obrzęd koronacji obrazu Najświętszej Maryi Panny podczas Mszy świętej,
3. Modlitwa koronacyjna wezwaniem do naśladowania Jezusa i Maryi,
4. Zalecenia pastoralno-liturgiczne w odniesieniu do koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny.

Zatem przemyślmy cztery punkty:

1. Obrazy maryjne i zwyczaj koronowania wizerunków Matki Boskiej w zarysie

1.1. Ikonografia maryjna od V do XVI wieku

Chrześcijanie od najdawniejszych czasów wyrażali swą wiarę także poprzez obrazy oraz otaczali je czcią, odnoszącą się nie tyle do samych materialnych przedstawień, ile raczej do osób. Zwyczaj malowania postaci Najświętszej Maryi Panny uwieńczonej koroną zaczął się szerzyć tak na Wschodzie jak i na Zachodzie już od czasów Soboru Efeskiego (431), który uzasadnił słuszność nadawania Maryi tytułu Bogarodzicy (Theotokos). Chrześcijańscy artyści przedstawiali Maryję siedzącą na królewskim tronie, trzymającą królewskie insygnia, otoczoną rzeszą Aniołów i Świętych. Nierzadko na tych obrazach przedstawiany jest Chrystus, który nakłada koroną na skronie swej Matki⁶.

W IV i V wieku pojawia się na Wschodzie sprzeciw wobec obrazów⁷. W obronie legalności kultu oddawanego obrazom Chrystusa, Maryi i świętych stanął II Sobór Nicejski (23 X 787), który przeciwstawił się błędom ikonoklastów. To niezmienne stanowisko Kościoła potwierdził Sobór Trydencki podczas sesji XXV (3 XII 1563)⁸. Również w wypowiedziach II Soboru Watykańskiego znajdujemy aprobatę kultu obrazów, a zarazem wezwanie do koniecznego w tej dziedzinie umiaru⁹.

Echem zalecenia Drugiego Soboru Watykańskiego, aby obrazy były umieszczane w kościołach w umiarkowanej ilości, jest przepis OWMR 318¹⁰: Zgodnie ze starą tradycją Kościoła obrazy Chrystusa Pana, Najświętszej Maryi Panny i świętych umieszcza się w kościołach, by wierni mogli im oddawać cześć, i tak się je przedstawia, aby prowadziły wiernych do misteriów wiary sprawowanych w liturgii. Stąd też wystrzegać się należy zbyt wielkiej liczby obrazów, a ich rozmieszczenie winno być takie, by nie odwracały uwagi od samej celebracji liturgicznej (por. KL 125). Z zasady nie powinno być więcej wizerunków danego świętego niż jeden¹¹.

1.2. Praktyka koronowania obrazów od XVI wieku do czasów współczesnych

Obrzęd koronowania wizerunków Matki Najświętszej sięga swymi początkami końca XVI wieku. Za inicjatora tej praktyki uważa się włoskiego kapucyna fra Girolamo (Hieronima) Paolucci de' Calboli da Forli (+1620). Inicjatywa tego zakonnika nie miała początkowo charakteru liturgicznego, ale była przejawem pobożności ludowej. W okresie potrydenckim bardzo rozwinęły się misje ludowe, których gorliwymi głosicielami byli kapucyni. Koronacja szczególnie czczonych wizerunków Maryi stanowiła jakby zwieńczenie kilkudniowych misji. Z wyrazami czci dla Maryi z reguły łączył się w tej praktyce akcent pokutny. Złoto, srebro i różne kosztowności, jakie wykorzystywano w celu przygotowania koron, pochodziły często z darów wiernych, zwłaszcza kobiet, rezygnujących w ten sposób ze światowej próżności, jaka przejawiała się w noszeniu wielu klejnotów lub przyozdabianiu nimi swych mieszkań. Inicjatywa wspomnianego zakonnika, podjęta przez jego późniejszych współbraci, doprowadziła do stworzenia w Italii Pobożnego Dzieła Koronacji, którego członkowie propagowali tę formę Maryjnej pobożności¹².

Aleksander Sforza Pallavicino, książę Borgonovo (Piacenza), zaprzyjaźniony z Fra Girolamo, w swoim testamencie sporządzonym dnia 3 lipca 1636 roku, zapisał pokaźny fundusz na rzecz Kapituły Bazyliki świętego Piotra na Watykanie, z przeznaczeniem go (po śmierci księcia) na potrzeby koronacji najsławniejszych obrazów Maryi Dziewicy. W ten sposób rozpoczęła się cała seria koronacji, dokonywanych w imieniu wspomnianej kapituły. Tą też drogą procedura wiodąca do aktów koronacji znalazła się pod kontrolą papieży, w związku z czym wyłoniła się potrzeba ułożenia odpowiedniego obrzędu, który powstał z pewnością już w XVII wieku, zaś pod koniec wieku XIX został wprowadzony do Pontyfikału Rzymskiego. Dotychczasowy przejaw pobożności ludowej został uznany jako wyraz urzędowego kultu Kościoła, zaś aktu koronacji dokonywali często sami papieże albo upoważnieni przez nich legaci - kardynałowie lub biskupi (wyraźnie o tym wspomina papież Pius XII w encyklice Ad caeli Reginam ([11 X 1954], rozdz. II)¹³.

W związku z odnową mariologii, dokonaną przez Sobór Watykański II (VIII rozdział KK, nr 52-69), a także w wyniku określenia zasad kultu Bogarodzicy w adhortacji apostolskiej Pawła VI Marialis cultus (2 II 1974), Stolica Apostolska uznała za konieczne opracowanie odnowionego obrzędu koronacji wizerunków Maryi. Dnia 25 III 1981 Kongregacja Sakramentów i Kultu Bożego dekretem Beata Virgo, opublikowała - Ordo coronandi imaginem beatae Mariae Virginis¹⁴. W tej księdze liturgicznej zawarte są trzy formy obrzędu koronacji wizerunku Maryi. Może się ona dokonać we Mszy świętej, podczas Nieszporów, i w czasie liturgii Słowa¹⁵. Najbardziej stosowaną powszechnie praktyką jest koronacja podczas Mszy świętej.

2. Obrzęd koronacji obrazu Najświętszej Maryi Panny podczas Mszy świętej

Obrzęd ten został przewidziany po homilii, przed modlitwą powszechną. Jeśli przepisy liturgiczne na to pozwalają, celebruje się Mszę świętą o Najświętszej Maryi Pannie Królowej z dnia 22 sierpnia lub inną, odpowiadającą wezwaniu Maryjnemu, jakie przedstawia wizerunek, który ma być koronowany¹⁶.

Obrzęd koronacji składa się z dwóch części: z dziękczynienia i wezwania oraz nałożenia koron. Po homilii usługujący przynoszą do biskupa korony (lub tylko jedną koronę), które mają być nałożone na wizerunek Chrystusa i Jego Matki. Następnie biskup odmawia specjalną modlitwę¹⁷. Zasadniczą treścią tej modlitwy jest uwielbienie Pana Boga za tajemnicę Wcielenia i pokorną postawę Matki Bożej. Podkreśla się szczególnie to, że Jezus Chrystus zasiada jako Król i Pan po prawicy Ojca. Maryja Dziewica została wybrana na Rodzicielkę Odkupiciela i na Matkę wszystkich ludzi, została wywyższona ponad chóry anielskie i króluje w chwale z Synem, wstawiając się za wszystkimi ludźmi jako Królowa Miłosierdzia. Modlitwa ta zachęca wszystkich do naśladowania Jezusa i Maryi w pokornym życiu, pełnym dobroci i miłości do braci. Uwieńczeniem takiego stylu życia będzie korona chwały¹⁸.

Po modlitwie z reguły biskup kropi korony lub koronę wodą święconą i w milczeniu ozdabia wizerunek Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem. Wówczas najpierw koronuje się wizerunek Jezusa Chrystusa, a potem skronie Jego Matki. W czasie śpiewu odpowiedniej pieśni czy antyfony celebrans okadza wizerunek Najświętszej Maryi Panny. Po skończeniu śpiewu odmawia się modlitwę powszechną i dalej celebruje Eucharystię¹⁹.

Po Mszy świętej śpiewa się antyfonę Witaj, Królowo lub Witaj, niebios Królowo, w okresie paschalnym zaś Królowo nieba, wesel się lub zamiast niej inną odpowiednią pieśń na cześć Maryi²⁰.

3. Modlitwa koronacyjna wezwaniem do naśladowania Jezusa i Maryi

Główną część obrzędu koronacji Obrazu stanowi modlitwa uwielbienia Boga i prośby do Niego²¹:

3.1. Modlitwa uwielbienia Boga

Modlitwa rozpoczyna się od błogosławieństwa Boga, czyli uwielbienia Go (por. Mt 11,25; Łk 10,21):

Błogosławiony jesteś, Panie, Boże nieba i ziemi. Ty w swoim miłosierdziu i sprawiedliwości poniżasz pysznych a wywyższasz pokornych; najwspanialszy przykład tego wywyższenia dałeś nam w Słowie Wcielonym i Jego dziewiczej Matce²².

Dalej następuje część anamnetyczna, czyli modlitwa nawiązująca do kenozy i wywyższenia Syna Bożego, wyrażająca się w słowach:

Twój Syn, który dobrowolnie uniżył samego siebie aż do śmierci krzyżowej, jaśnieje wieczną chwałą i siedzi po Twojej prawicy, jako Król nad królami i Pan nad panami²³.

W dalszej modlitwie jest nawiązanie do pokory i wywyższenia Maryi:

Także i Dziewica, która sama się nazwała Twoją służebnicą, została wybrana na Rodzicielkę Odkupiciela i na prawdziwą Matkę wszystkich ludzi. Teraz, wywyższona ponad chóry anielskie, króluje w chwale z Synem i wstawia się za wszystkimi ludźmi jako Pośredniczka łask i Królowa miłosierdzia²⁴.

Zatem Jezus i Maryja najpierw przeżywają upokorzenie, a następnie wywyższenie (por. Łk 1,51-52) stając się dla nas konkretnymi przykładami do naśladowania²⁵.

3.2. Prośba o naśladowanie Jezusa i Maryi

W dalszej części jest prośba:

Niech idą śladami Jezusa i Maryi, niech służą Tobie i wypełniając przykazanie miłości, niech sobie wzajemnie spieszą z pomocą. Niech się wyrzekają samych siebie i nie szczędząc swoich sił, starają się o zbawienie braci. Niech przez pokorne życie na ziemi zasłużą na wywyższenie w niebie, gdzie Ty wieńczysz koroną chwały tych, którzy Tobie wiernie służą²⁶.

W modlitwie tej jest zachęta do naśladowania Jezusa i Maryi na drodze przykazania miłości Boga i człowieka, umartwienia i pokory. Taka droga prowadzi Jezusa do wywyższenia i umiejscowienia Go po prawicy Ojca (por. Mk 16,19; Dz 2,33), co pozwala nazywać Go «Królem królów i Panem panujących» (por. Ap 19,16). Ta droga również prowadzi Maryję do godności Królowej (por. 1 Krl 2,19-20; Ap 12,1). Królewska godność Maryi wynika z uczestnictwa w królewskości Chrystusa (por. KK 59,62)²⁷.

Zatem modlitwa koronacyjna jest wezwaniem dla nas, byśmy naśladowali Jezusa i Maryję w praktykowaniu przykazania miłości Boga i bliźnich oraz w umartwieniu i pokorze. Jest to droga na zasadzie Paschy.

4. Zalecenia pastoralno-liturgiczne w odniesieniu do koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny

4.1. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne zamieszczone w księdze Obrzęd koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny²⁸ powierza miejscowemu biskupowi ocenę co do stosowności podjęcia starań o koronację danego obrazu. Winien to być obraz cieszący się powszechną czcią wiernych i umieszczony w kościele, który jest ośrodkiem autentycznego kultu liturgicznego oraz chrześcijańskiej działalności apostolskiej²⁹.

4.2. Diadem czyli korona, jaka ma zostać nałożona na skronie Maryi (jeśli Matka Najświętsza jest przedstawiona na obrazie z Dzieciątkiem Jezus na ręku, koronę nakłada się najpierw na głowę Dzieciątka WTP, nr 2), winna być wykonana z materiału nadającego się do wyrażenia szczególnej godności Maryi Panny (z zasady będzie to złoto lub srebro!). Należy jednak unikać zbytniej okazałości i przesady w stosowaniu kosztownych ozdób (np. pereł czy drogich kamieni), które nie godzą się z umiarem i skromnością chrześcijańskiego kultu i które w pewien sposób obrażałyby miejscowych wiernych, żyjących w biedzie (WPT, nr 7).

4.3. Wprowadzenie wymaga, aby w odpowiednim czasie, poprzedzającym koronację, wierni zostali wprowadzeni w religijny sens obrzędu, tak by go właściwie rozumieli i brali w nim owocny udział (tamże, nr 7).

4.4. Jeśli zezwalają na to przepisy dotyczące wyboru formularza mszalnego, wypada sprawować Mszę obrzędową związaną z koronacją według formularza o Najświętszej Maryi Pannie Królowej (z 22 sierpnia), albo według formularza zgodnego z tytułem koronowanego obrazu (w przypadku obrazu Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej, Matki Miłosierdzia - będzie to formularz z 16 listopada - MRP, s. 236'-237').

4.5. Trzeba pamiętać, że Msze obrzędowe zakazane są w niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, w uroczystości, w dni Oktawy Wielkanocnej, w dniu Wspomnienia wszystkich wiernych zmarłych, w Środę Popielcową i w Wielkim Tygodniu (OWMR 372).

Zakończenie - wnioski duszpasterskie

1. Koronacja skroni Jezusa i Jego Matki na obrazach ma sens symboliczny i przenosi nas w rzeczywistość Królestwa, które nie jest z tego świata (por. J 18,36). Maryja nigdy nie nosiła złotej ani srebrnej korony, kiedy jednak ją otrzymała to po to, by wskazać swą paschalną drogę. To Ona przez swoja postawę Służebnicy tak ściśle się zjednoczyła ze Swoim Synem, iż zasłużyła sobie na królowanie z Nim w chwale³⁰.

2. Koronacja obrazu winna być dobrze przygotowana i głęboko przeżyta uwzględniając jedną z trzech wersji obrzędu i przez realizację zaleceń i wskazań Wprowadzenia teologicznego i pastoralnego. Jest to droga do odrodzenia życia religijnego wiernych świętego miejsca³¹.

3. W miejscu, gdzie znajduje się koronowany wizerunek winno być zdynamizowane życie liturgiczne³². Fakt koronacji obrazu, obchody jej rocznicy i sprawowana liturgia, powinny prowadzić do głębokiego zjednoczenia z Bogiem i Maryją poprzez kształtowanie u wiernych autentycznych postaw religijnych.

4. Fakt koronowanych wizerunków w Polsce winien inspirować do refleksji nad naszą duchowością maryjną. Niech w niej będzie mniej rekwizytów królewskich, a więcej Ewangelii, mniej dworskiej pompy, a więcej prostej i pokornej służby. Niech będzie mniej piętrowych ślubowań i deklaracji, a więcej konsekwentnych czynów. Pokorna Służebnica Pańska nie żąda od nas napuszonych słów i ziemskich kosztowności, ale szczerej miłości³³.

5. Skarbem jest nie tylko złota korona na skroniach, ale także Jej królestwo w duszach i myślach, słowach i uczynkach, zarówno w małżeństwach, w życiu rodzinnym, w wychowaniu dzieci i młodzieży i w pracy³⁴.

6. A zatem, czy nie należałoby na nowo w świetle źródeł Objawienia i odnowionego obrzędu przemyśleć teologii koronacji obrazów Matki Jezusa?. Zamiast biżuterii, złota i srebra, więcej w naszym życiu Ewangelii, zwłaszcza uczynków względem bliźniego i więcej naszych serc ofiarowanych Maryi³⁵.

¹ Wydaje się bardziej zasadne mówienie o czci Maryi a nie o kulcie. Jeśli już używamy określenia „kult” do Maryi to w sensie szerokim. W ścisłym bowiem zakresie oddawanie „kultu” należy się Bogu. Natomiast tajemnica Świętych obcowania wpisuje się w sposób naturalny w obszar tego kultu i zajmuje właściwe sobie miejsce w jedynym kulcie chrześcijańskim. Posługiwanie się pojęciem „kult” w odniesieniu do Boga i Maryi czy innych Świętych prowadzi często do nieporozumień i zaciemnia niesłychanie ważną prawdę wiary chrześcijańskiej. Stąd poprawne jest mówienie o czci oddawanej Maryi.

² Wcześniej na ten temat w wersji zmienionej autor opublikował artykuły: Z. Janiec, Koronacja obrazu Matki Boskiej jako przejaw czci maryjnej (w świetle nowego Obrzędu koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny), „Studia Sandomierskie”, red. B. Stanaszek, t. XIV z. 2-4, Sandomierz 2007, s. 267-279; tenże, Koronacja obrazu Matki Boskiej jako przejaw czci maryjnej, w: Kościół w Polsce (Dzieje i kultura), red. J. Walkusz, Lublin 2008, s. 87-103.

³ Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Obrzęd koronacji wizerunku Najświętszej Mary Panny, Katowice 2004.

⁴ Koronacja jest planowana na 25 maja 2014 roku.

⁵ Na ten temat pisali: T. Syczewski, Nowy obrzęd koronacji wizerunku NMP, „Liturgia Sacra” 10: 2004, nr 4, s. 303-313; K. Konecki, Maryja w obrzędach koronacji swojego obrazu, „Roczniki Teologiczne”, t. LII, z. 8, 2005 s. 169-177; J. Malej, Koronowane obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Warszawa 1958; J. Miazek, Nowy obrzęd koronacji Matki Bożej, „Collectanea Theologica” 1982 z. 3, s. 71-81; S. Czerwik, Teologia obrzędu Koronacji obrazu Najświętszej Maryi Panny, w: Sanktuarium Ostrobramskie szkołą miłosierdzia, red. J. Karbownik, T. Siudy, Skarżysko-Kamienna 2005, s. 115-131; J. Pizzoni, De coronatione imagiem B. Mariae V. „Ephemerides Liturgice” 68: 1954, s. 301-312.

⁶ Wprowadzenie teologiczne i pastoralne (dalej WTP), nr 4, w: Obrzęd koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny, Katowice 2004.

⁷ B. Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 1063.

⁸ Sobór uczy, że zwłaszcza w kościołach należy przechowywać obrazy Chrystusa, Bogurodzicy Maryi i innych świętych oraz okazywać im należny szacunek i cześć, i to nie dla wyrażenia wiary, jakoby tkwiła w nich jakaś boska moc, ze względu na którą miałyby być czczone, albo że trzeba by je o coś prosić lub też pokładać w obrazach nadzieję, jak to kiedyś czynili poganie, ufający bożkom (por. 1 Kor 3,16; 6,15.19), ale dlatego że szacunek okazywany obrazom odnosi się do pierwowzorów, jakie są na nich przedstawiane, tak że poprzez obrazy, jakie całujemy, przed jakimi zdejmujemy nakrycie głowy lub wykonujemy ukłon, wielbimy Chrystusa oraz oddajemy cześć świętym, których one przedstawiają podobiznę; De inwocatione, veneratione et reliąuiis sanctorum, et de sacris imaginibus, w: Conciliorum Oecumenicorum Decreta, Basileae 1962, s. 751. Podaję za: S. Czerwik, Teologia obrzędu Koronacji obrazu Najświętszej Maryi Panny, dz. cyt..., s. 116.

⁹ Por. Konstytucja o liturgii świętej, Wrocław 1997, nr 111. (Odtąd skrót KL).

¹⁰ Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego (Z trzeciego wydania Mszału rzymskiego) oraz wskazania Episkopatu Polski, Poznań 2006. (Odtąd skrót OWMR).

¹¹ Por. S. Czerwik, dz. cyt..., s. 116-117.

¹² Zob. tamże, s. 117-118.

¹³ Tamże, s. 118.

¹⁴ Por. tamże.

¹⁵ WTP, nr 13-43; Zob. także, B. Nadolski, dz. cyt..., s. 1066; K. Konecki, Maryja w obrzędach koronacji swojego wizerunku, „Roczniki Teologiczne”, 52: 2005 z. 8, s. 169.

¹⁶ Por. Obrzęd koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny, nr 13-14.

¹⁷ Tamże, nr 15. Zob. T. Syczewski, dz. cyt..., s. 307.

¹⁸ Tamże, nr 15.

¹⁹ Tamże, nr 16-18.

²⁰ Tamże, nr 20. Zob. także, T. Syczewski, dz. cyt..., s. 307-308.

²¹ Kongregacja ds. Kultu Bożego i dyscypliny Sakramentów, Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny, Katowice 2004, nr 15, s. 13-14.

²² Tamże, nr 15, s. 13.

²³ Tamże.

²⁴ Tamże, nr 15, s. 14.

²⁵ Por. M. Kowalczyk, Maryjny aspekt kerygmatu zbawienia, w: (red.) Sz. Stułkowski, Wierzę w Syna Bożego. Program duszpasterski Kościoła w Polsce na lata 2013-2017, Poznań 2013, s. 242.

²⁶ Kongregacja ds. Kultu Bożego i dyscypliny Sakramentów, Obrzędy koronacji wizerunku,... nr 15, s. 14.

²⁷ Por. M. Kowalczyk, Maryjny aspekt kerygmatu zbawienia,... s. 242-243.

²⁸ Zob. Kongregacja ds. Kultu Bożego i dyscypliny Sakramentów Obrzęd koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny, s. 8-11.

²⁹ O tym, jakie dokumenty muszą być przygotowane przed podjęciem starań o zezwolenie Stolicy Apostolskiej na koronację obrazu, mówi dekret Kongregacji Kultu Bożego z 25 III 1973, nr 4.

³⁰ S. Czerwik, dz. cyt..., s. 128.

³¹ Por. J. Kudasiewicz, Matka Odkupiciela, Kielce 1991, s. 311.

³² Tamże.

³³ J. Kudasiewicz, Matka Odkupiciela..., s. 302.

³⁴ K. Wojtyła, Nauczyciel i Pasterz, Rzym 1987, s. 56-57.

³⁵ J. Kudasiewicz, Matka Odkupiciela..., s. 302.