Ks. mgr lic. bibl. Lesław M. Gwarek, SAC
Vice-Prowincjał Księży Pallotynów
Poznań

Kult Matki Boskiej Szkaplerznej w Kościele

Kult w Kościele katolickim odnosi się do Boga w Trójcy Jedynego i wyraża się w indywidualnym i społecznym wypełnianiu jego woli ku Jego chwale. Centrum i pełnię kultu stanowi Jezus Chrystus, który nieustannie w liturgii i sakramentach dokonuje pogłębiania i zjednoczenia ludzi z Bogiem. Jest to, więc postawa człowieka wobec Boga: uwielbienie, cześć, szacunek, wdzięczność, ofiara, ale też prośba, wołanie, modlitwa. Jest, więc całością życia Kościoła i poszczególnych osób. W liturgii dokonuje się to mocą samego Boga. Przedmiotem kultu jest sam Bóg, a przez wcielenie Syna Bożego również Najświętsze Serce, Ciało i Krew Jezusa Chrystusa, zwłaszcza w Eucharystii.

W szerokim rozumieniu, kult odnosi się też do aniołów i świętych a w szczególny sposób do Maryi, Matki Słowa Wcielonego - Jezusa Chrystusa, poczętej bez grzechu pierworodnego i wziętej z ciałem i duszą do nieba.

Każdy człowiek przez sakrament chrztu św., jako osoba i w wymiarze społecznym, jest wezwany i uzdolniony do uczestniczenia w kulcie - jest jego podmiotem. Przez kult oddajemy cześć Bogu a jednocześnie dokonuje się uświęcenie tak osoby jak i społeczności, a więc uwidocznienie chwały Bożej w ludziach i na świecie.

Należy rozróżnić kult wewnętrzny (w sercu, wnętrzu człowieka) i kult zewnętrzny wyrażający się w słowach, gestach, czynach - człowiek jest przecież rzeczywistością duchowo-cielesną.

Istnieje kult prywatny - indywidualny, każdy według swoich możliwości i chęci, i kult publiczny sprawowany, jako wspólnota wierzących - zwłaszcza w liturgii, gdy Chrystus, jako Głowa Mistycznego Ciała (Kościoła) uwielbia Ojca ze wszystkimi jego członkami. Kult publiczny sprawowany jest w imieniu Kościoła przez osoby przez Kościół prawnie ustanowione i w sposób urzędowy przez niego zatwierdzone.

„Miejscem” sprawowania kultu jest Jezus Chrystus i każdy, kto przez chrzest został wszczepiony w Chrystusa, miejscem w sensie materialnym są kościoły, kaplice, miejsca, w których przebywał Jesus, Maryja, święci, miejsca objawień (sanktuaria). Kult wyraża żywą wiarę w Boga i miłość do Niego, uzewnętrzniane w życiu człowieka¹.

Kult Maryi jest integralną częścią kultu chrześcijańskiego oddawanemu Bogu przez Chrystusa w Duchu Świętym.

Kult Matki Bożej oparty na tekstach Pisma św. rozwija się od początku Kościoła. Maryja wybrana przez Boga na Matkę Jego Syna, jej odpowiedź na zwiastowanie przez archanioła Gabriela (Nazaret), narodzenie Jezusa (Betlejem), wstawiennictwo za potrzebującymi (Kana Galilejska), towarzyszenie Jezusowi w Jego życiu publicznym, odrzuceniu, śmierci na krzyżu (Jerozolima), obecność podczas zesłania Ducha Świętego, wniebowzięcie z duszą i ciałem, niewiasta obleczona w słońce (Księga Objawienia). Ważnym etapem w rozwoju tego kultu było ogłoszenie dogmatu o Bożym Macierzyństwie (Theotokos), Efez 431.

Na przestrzeni wieków rozwijał się kult maryjny w różnych formach duchowości:

• - zachwytu i wychwalania wyrażające się w modlitwach, hymnach, ustanawianych świętach, obrazach i ich koronacjach;
• - naśladowania - dziewictwo, jako wzór życia (zakony), cnoty czystości, roztropności, pokory, wiary, posłuszeństwa, ale i cierpienia, rozważanie Słowa Bożego;
• - oddania realizowane w oddaniu się Maryi - niewolnictwo, zawierzenie, doskonałe nabożeństwo, całkowite zaangażowanie się na wzór Maryi sprawom Chrystusa i Kościoła (Maksymilian Maria Kolbe, Stefan Kard. Wyszyński, Jan Paweł II - Totus Tuus);
• - wzywania „pod Twoją obronę”, wstawiennictwo Maryi, pośrednictwo łask, kontemplacja Słowa, które stało się Ciałem.

W różnym czasie i z powodu wielu różnych uwarunkowań społecznych, religijnych i tendencji teologicznych, jak i oficjalnego nauczania Kościoła, przeważa jedna lub druga z form duchowości. Z reguły nie istnieją one w postaci czystej, ani nie układają się w kolejności czasowej, są przejawem bujnego życia religijnego z jego różnymi fazami i zawirowaniami. Czasem też ujęcie teologiczne i pobożność ludowa nie zawsze szły jedną drogą, co rodziło czasem ożywione dyskusje i spory.

Zewnętrznymi formami kultu są powstające od wieków modlitwy, święta maryjne, kościoły dedykowane Maryi pod różnymi wezwaniami, sanktuaria, procesje, obrazy, rzeźby i kompozycje muzyczne. Inną formą były i są różnego rodzaju Bractwa, Sodalicje, Milicje i inne formy organizacyjne propagujące, głoszące i formujące ludzi oddających cześć Maryi. Współczesne nauczanie Kościoła określa elementy właściwego zrozumienia duchowości i kultu Maryi, odnosi się to tak do ujęcia teologicznego jak i pobożności ludowej².

A teraz z kolei wyjaśnienie nazwy. Tytuł Matka Boża Szkaplerzna jest nazwą, obowiązującą i funkcjonującą w języku polskim. Pochodzi od szkaplerza, który Maryja (lub Jezus) na obrazie trzyma w ręku, lub podaje - wyciąga w kierunku patrzącego. W innych językach i w oficjalnym nazewnictwie jest to Matka Boża z Góry Karmel, albo Matka Boża Karmelitańska.

Skąd taka nazwa?

Pochodzi ona od pasma górskiego w Ziemi świętej (Palestynie) rozciągającego się na południowy wschód od zatoki Akko. Jest to kompleks wzniesień o długości około 23 km i szerokości od 8 do 10 km. Najwyższym szczytem jest góra Karmel 511 (522)m n.p.m. spadająca niemal pionowo do morza Śródziemnego. Nad samym morzem i na północno-zachodnich zboczach zbudowana jest Haifa, największy port państwa Izrael. Wzgórza Karmel są wypiętrzeniem oddzielającym Dolinę Ezdrelon na wschodzie i Dolinę Sharon na zachodzie. Karmel w języku hebrajskim oznacza żyzna ziemia, ogród, sad, winnica.

To na tych wzniesieniach miało miejsce opisane w 1Krl 18,19-40 spotkanie proroka Eliasza z 450 prorokami, wyznawcami bożka Baala, zakończone śmiercią tych ostatnich. To również tam, na górze Karmel, po długotrwałej suszy, sługa proroka Eliasza zobaczył „oto obłok mały jak dłoń człowieka podnosi się z morza... niebawem chmury oraz wiatr zaciemniły niebo i spadła ulewa” (1 Krl 18 44-45), która zakończyła kilka lat trwającą suszę i przyniosła urodzaj i odrodzenie życia. Według tradycji, prorok Eliasz ukrywał się w jednej z grot na górze Karmel przed zemstą Izebel zanim uciekł aż na górę Horeb. Było to również miejsce gdzie przebywał prorok Elizeusz (2 Krl 2,25; 4,25).

Piękno Karmelu opisywane było przez proroka Izajasza i autora Pieśni nad Pieśniami.

Co wspólnego ma Maryja-Matka Boża, z górą Karmel?

Od IV wieku rozpoczął się ruch zwany eremityzm, oznaczający „osoby żyjące w samotności (eremita) i praktykujące ubóstwo (wraz z obowiązkiem utrzymania siebie), pokutę i modlitwę w celu ściślejszego zjednoczenia się z Bogiem i osiągnięcia zbawienia”³. Nazwa pochodzi od greckiego słowa eremia - pustynia (po polsku byłby to pustelnik). Do V wieku nazywano ich anachoretami. Ulubionym miejscem życia eremitów była pustynia, miejsca odosobnione i niezamieszkałe. Były to też miejsca związane z wydarzeniami lub osobami z Pisma św. (wędrówka Izraelitów przez pustynię, schronienia proroków Eliasza i Elizeusza, działalność Jana Chrzciciela, kuszenie Jezusa). Głównie były to tereny Egiptu, Palestyny, Syrii i Kapadocji (obecnie terytorium Turcji). Celem eremitów-anachoretów było naśladowanie Chrystusa, poznawanie i rozważanie Słowa Bożego dla własnego uświęcenia i zbawienia. Od V wieku podkreślano potrzebę milczenia, zwalczania pokus i oddalenia od wspólnoty. Z czasem wokół znanych postaci eremitów-anachoretów gromadzili się ich naśladowcy, mieszkający jednak samotnie i w pewnym oddaleniu od siebie.

Jednocześnie tworzyła się nowa forma życia - samotnie mieszkający eremici, którzy włączają się i tworzą wspólnoty; spotykają się na wspólnej liturgii. Byli oni nazywani cenobitami. Od VI wieku przeważała forma życia wspólnotowego, ale nie przestali istnieć również eremici. Wraz z rozszerzaniem się chrześcijaństwa te formy życia przenoszono do Europy. Były one znane w różnych okresach historii Kościoła, czasem były to formy sprzeciwu wobec sytuacji w Kościele, w ustabilizowanych klasztorach, lub jako doskonalsza forma życia duchowego⁴. Rozwój życia samotniczego przerywany został na terenie Palestyny wojnami - 614 najazd Persów, VII wiek najazd Arabów. Dotykały ich też prześladowania np. w VIII-IX wieku - wojny obrazoburcze.

Od XI wieku wraz z wyprawami krzyżowców (kolejne krucjaty podejmowane dla uwolnienia miejsc świętych zajętych przez Arabów-Muzułmanów) i utworzenia Królestwa Jerozolimskiego (1099-1187) pojawili się w Palestynie przybysze z Europy, rycerze, pielgrzymi, pokutnicy, którzy chcieli urzeczywistniać i kontynuować ideały życia poprzedników, a słysząc o świętości góry Karmel, niektórzy z nich zamieszkali w istniejących tam licznych grotach, prowadząc życie pustelnicze oddane pokucie. Byli wśród nich eremici wędrowni, którzy wypełniali swoje śluby odwiedzenia miejsc świętych. Ci, którzy zobowiązali się do pozostania tam na stałe, gromadzili się wokół przewodnika (być może był to Brokard - pierwszy general zakonu). Nie byli pierwszymi eremitami, wydaje się, że już w okresie IV wieku żyła tam grupa, która zbudowała kaplicę dedykowaną Maryi (jej ruiny odkryto w pobliżu miejsca, tradycyjnie uważanego za wspomniane spotkanie Eliasza z prorokami Baala).

Na prośbę jednego z krzyżowców, Bertholda z Kalabrii, ówczesny patriarcha Jerozolimy Albert Avogardo przygotował i zatwierdził dla eremitów z góry Karmel regułę postępowania, zwaną też formułą życia potwierdzającą i określającą ich styl życia około 1209 (1209-14). Stała się ona podstawą Reguły Karmelitańskiej. Papież Honoriusz III w 1226 zatwierdził regułę postępowania (bulla Ut vivendi normam) określającą sposób i zasady życia członków zakonu nazywanego wtedy Eremitae Sanctae Mariae de Monte Carmelo, który od tego czasu pozostawał pod opieką Stolicy Apostolskiej. Na jego wzór powstawały na Bliskim Wschodzie podobne wspólnoty (np. Tyr, Akra, Trypolis Jerozolima - w sumie około 70 wspólnot).

Z tego okresu pochodzą pierwsze i konkretne wzmianki historyczne na temat pustelników zamieszkujących groty na wzgórzach Karmelu. Jakub de Vitry, biskup Akko w latach 1216-1228 tak pisał: „inni, naśladując świętego pustelnika-proroka Eliasza, prowadzili samotne życie na Górze Karmel, a szczególnie w tej jej części, która znajduje się nad miastem Porfiria, dzisiaj zwanym Haifa, w pobliżu źródła Eliasza”. Zbudowali również kaplicę ok. 7 km od Haify (jej pozostałości zostały przebadane przez O. Bagatti O.F.M), a potem około 1263 zbudowali również klasztor, który został niebawem zniszczony.

Niestety, po upadku Królestwa Jerozolimskiego (po klęsce w 1187), a później ostatecznego upadku Akko i opuszczenia Ziemi świętej przez krzyżowców (1291) zakonnicy również musieli opuścić swoje siedziby na wzgórzach Karmel i przenieść się do Europy. Udali się najpierw na Sycylię a potem do Anglii, (gdzie nastąpił nowy rozwój zakonu) i innych krajów europejskich⁵. Przeżywali trudności, jakimi były: zakaz tworzenia nowych zakonów - Sobór Laterański 1215, niechęć duchowieństwa miejscowego, trudności w lokalizacji eremów-pustelni. W 1245 odbyła się pierwsza Kapituła Generalna zakonu, a przełożonym Generalnym został wybrany Szymon Stock. Papież Innocenty IV bullą Quae honorem Conditoris w 1252 zatwierdził regułę zakonu, adaptując ją do nowych warunków życia w Europie i uznał Zakon Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel (nowa pełna nazwa zakonu), jako żebraczy (potwierdzony przez Sobór Lyoński II w 1274). Złagodzenie reguły nastąpiło na mocy bulli papieża Eugeniusza IV Romani Pontificis w 1432. Wtedy to po okresie osłabienia ducha i dyscypliny zakonu, zreformowana gałąź Karmelitów utworzyła klerycki zakon żebrzący o charakterze kontemplacyjno-czynnym Zakon Braci Bosych Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel (Ordo Carmelitarum Discalcaeatorum). Reforma zakonu (św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża) i podział na dwie części (Karmelici Bosi i Trzewiczkowi) została potwierdzona przez Klemensa VIII (bulla Pastoralis officii) w 1593.

W 1631 zakonnicy (Karmelici Bosi) powrócili na górę Karmel, zbudowali mały klasztor w pobliżu latarni morskiej - przebywali tam, do 1767, kiedy to zostali zmuszeni do zburzenia klasztoru i opuszczenia go. Jeszcze raz powrócili na górę Karmel gdzie w 1775 znów zbudowali klasztor i kaplicę nad grotą, w której według tradycji ukrywał się prorok Eliasz. Po nieudanej wyprawie Napoleona do Egiptu 1799 (wracając zajął górę Karmel) musieli opuścić klasztor, który został poważnie zniszczony (w 1821 został całkowicie zburzony na rozkaz Abdallaha Pashy). W 1828 otrzymali pozwolenie na odbudowanie klasztoru i już w 1836 został otwarty nowy kościół, a papież Grzegorz XVI ustanowił go sanktuarium i nadał mu tytuł Bazyliki Mniejszej w 1839. Sanktuarium nosi tytuł Gwiazda Morza. Kościół i klasztor funkcjonują do dnia dzisiejszego i są stałym punktem pielgrzymek przybywających do Ziemi św. W kościele znajduje się przepiękna figura Matki Bożej Karmelitańskiej. Głowa i ręce wykonane z porcelany, a potem korpus z drewna cedrowego. Figura została koronowana w Watykanie w obecności papieża Piusa VII w 1823 i przeznaczona do sanktuarium Stella Maris. Po długiej wędrówce przez wiele krajów, jeszcze raz pobłogosławiona przez papieża Piusa XI, dotarła na miejsce przeznaczenia. Karmelici posiadają również kaplicę w El-Muhraqah, w pobliżu miejsca, gdzie dokonała się scena przedstawiona w 1 Krl 18,19-40⁶.

Duchowym ojcem życia i działalności pierwszych Karmelitów żyjących na wzgórzach Karmel był prorok Eliasz, jego gorliwość o sprawy Boga i wzór życia eremicko-kontemplacyjnego. Za patronkę pierwszego kościoła obrali Najświętszą Maryję Pannę (stąd nazwa - bracia NMP z góry Karmel). Maryję uważali za swoją opiekunkę, matkę, królową i siostrę. Dlatego też rozwijali pobożność maryjną, a później również teologię maryjną. Wyrażeniem tego jest określenie Totus marianus est Carmelus (cały Karmel jest maryjny). W konsekwencji za swoje powołanie uznali naśladowanie Maryi prowadzące do najdoskonalszego upodobnienia się do Chrystusa. Te dwie postacie - Eliasz i Maryja - stały się znakiem charakterystycznym duchowości karmelitańskiej, i odnajdujemy je w ich życiu duchowym, liturgii, mistyce i apostolstwie, również po podziale zakonu. Kontemplacja i dążenie do zjednoczenia z Bogiem to główny cel zakonu, apostolstwo jest celem drugorzędnym. Konstytucje zakonu zezwalają, zgodnie z potrzebami Kościoła lokalnego, na prace duszpasterskie, ale priorytetem jest kierownictwo duchowe Karmelitanek Bosych i innych osób konsekrowanych, oraz prowadzenie wiernych do ścisłego zjednoczenia z Bogiem⁷. Starali się patrzeć na Jezusa oczyma Maryi, co później stanowiło zasadę w całym Kościele przez Maryję do Jezusa. Kult maryjny stanowi istotny element prawodawstwa, i duchowości jak również ikonografii a nawet znajduje swoje odbicie w architekturze i sztuce karmelitańskiej. Szczególną ich zasługą było celebrowanie i troska o rozpowszechnianie świąt maryjnych w całym Kościele⁸.

Rozwój kultu Matki Bożej Szkaplerznej

Generał zakonu Szymon Stock w bardzo trudnej sytuacji, dla przeniesionego do Europy zakonu, starał się o zabezpieczenie nie tylko jego bytu, ale istnienia (patrz wyżej). Według tradycji karmelitańskiej, gdy modlił się nocą z 15 na 16 lipca 1251 w klasztorze w Aylesford, odmawiając ułożoną przez siebie modlitwę Flos Carmeli (Kwiecie Karmelu), objawiła mu się Matka Boża wskazując na część habitu zakonnego (według niektórych tradycji przekazując mu go) i czyniąc go znakiem swojej szczególnej opieki nad zakonem. Szkaplerz (od scapula - w języku łacińskim ramiona, barki, plecy) - wierzchnia część habitu w postaci szerokiego płata materiału, takiego samego, z jakiego uszyty jest habit, z otworem na głowę. Szkaplerz okrywa barki oraz sięga na plecy i na piersi - stąd bierze się jego nazwa⁹. Przekazała mu też obietnicę: ktokolwiek umrze odziany tym szkaplerzem nie zazna ognia piekielnego¹⁰. Poleciła mu też prosić papieża Innocentego IV o pomoc dla zakonu (patrz wyżej). Większe jeszcze znaczenie i popularność szkaplerza związana są z tzw. Bulla Sabbattina (Bulla Sobotnia). Według tradycji Maryja objawiła się papieżowi Janowi XXII w 1322 mówiąc: kto umrze w szkaplerzu karmelitańskim, zostanie w pierwszą sobotę po śmierci uwolniony z czyśćca¹¹. Według współczesnych badaczy historyków i teologów Bulla Sobotnia jest falsyfikatem, który powstał na początku XV wieku¹². Wielu papieży potwierdzało wartość duchową szkaplerza, a Klemens VII w bulli Ex Clementi z 1530 postanowił odnośnie tzw. przywileju sobotniego: „dla pewności, gdyby nigdy nie był udzielony, przez tę bullę niech będzie udzielony”¹³.

Rolę Maryi w skracaniu mąk czyśćcowy potwierdza fragment Dzienniczka św. Faustyny: „Widziałam Matkę Bożą odwiedzającą dusze w czyśćcu. Dusze nazywają Maryję «Gwiazdą Morza». Ona im przynosi ochłodę”¹⁴.

Szkaplerz stał się najbardziej widzialnym i popularnym znakiem pobożności maryjnej i kultu Matki Bożej wśród karmelitów. Od końca XIV wieku karmelici w Anglii celebrowali święto Matki Bożej Karmelitańskiej, jako pamiątkę wydarzenia i wyraz wdzięczności za szczególną opiekę Maryi. Z czasem stało się świętem całego zakonu karmelitańskiego. Początkowo obchodzone 17 lipca, później przeniesione na 16 i tak pozostało do dziś. Dzięki obecności Karmelitów w wielu krajach stawało się coraz bardziej znane i papież Benedykt XIV w 1726 (24 września) ogłosił je świętem dla całego Kościoła. Szkaplerz stał się znakiem rozpoznawczym zakonu karmelitańskiego, (chociaż nosili go również członkowie innych zakonów), jako dar Maryi i symbol Jej szczególnej opieki i przymierza. Również ludzie świeccy byli zainteresowani szkaplerzem, szczególnie obietnicą zbawienia z nim związaną. Zaczęły powstawać grupy ludzi chcących mieć bliższy związek z karmelitami. Rodził się ruch tzw. tercjarzy tzn. ludzi, którzy nie będąc zakonnikami chcieli mieć udział w dobrach zakonnych i odpustach, jakimi Stolica Apostolska obdarzała karmelitów (Trzeci Zakon). Zaczęły też od XIV wieku tworzyć się Bractwa Szkaplerzne, najpierw we Włoszech a potem w krajach, gdzie działali Karmelici. Aby umożliwić także wiernym świeckim schronienie się pod płaszcz Maryi, szkaplerz Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel dla wiernych spoza zakonu przybrał formę dwóch, brązowych płatków wełnianego sukna połączonych dwiema tasiemkami. Te dwa brązowe płatki sukna są symbolem szkaplerza noszonego przez karmelitów, są jakby miniaturowym habitem. Na jednym płatku widnieje wizerunek Matki Bożej Szkaplerznej, a na drugim Najświętszego Serca Pana Jezusa. Nosi się go na szyi tak, aby jedna część szkaplerza spoczywała na piersiach, a druga na plecach.

W 1910 Pius X pozwolił nosić jako szkaplerz medalik. Na jednej stronie medalika powinno być wyobrażenie Najświętszego Serca Jezusa a na drugiej wizerunek Matki Bożej.

Papieże, Klemens V i Grzegorz XIII potwierdzali, przez nadawanie odpustów, wyjątkowy charakter szkaplerza (jako dar z nieba) i jego znaczenie dla zbawienia wiecznego. Największą rolę w propagowaniu szkaplerza odegrali oczywiście sami Karmelici¹⁵. Również po reformie zakonu i powstaniu dwu gałęzi Karmelitów (Karmelici Bosi i Trzewiczkowi) pod koniec XVI wieku, jak i ich żeńskich odpowiedników - Sióstr Karmelitanek, szkaplerz pozostał głównym elementem duchowości zakonów, a święto Matki Bożej Szkaplerznej, ich głównym świętem. Prawo zakładania Bractw Szkaplerznych należało do przełożonych generalnych obu gałęzi Karmelitów. Powstały zasady zarządzania, przynależności, praw i obowiązków czcicieli Matki Bożej Szkaplerznej. Stało się to jeszcze ważniejsze w okresie Reformacji, kiedy to przynależność do Bractwa Szkaplerznego, a w konsekwencji noszenie szkaplerza, stało się niejako znakiem rozpoznawczym katolików. Był to również jeden z elementów dyskusji teologicznej o zbawieniu wiecznym, istnieniu czyśćca i wstawiennictwie Matki Bożej.

Do Polski przybyli Karmelici z Pragi, sprowadzeni przez królową Jadwigę i króla Jagiełłę w 1397 i osiedleni na przedmieściach Krakowa, na Piasku. Wraz z nimi i czcią oddawaną przez nich Maryi zaczęły powstawać Bractwa Szkaplerzne, organizowali się tercjarze¹⁶, tworzyły się Sodalicje karmelitańskie. Wraz z rozwojem Karmelitów w Polsce wzrastała liczba bractw i czcicieli Matki Bożej Szkaplerznej. Należeli do nich królowie (Władysław Jagiełło, Władysław IV, Jan Kazimierz, Jan Sobieski, królowa Jadwiga), arystokracja, szlachta i prosty lud. Wszyscy oni nosili szkaplerz, znak przynależności do Maryi i pamiątkę Jej obietnicy. Jeszcze większa rozwój bractw szkaplerznych nastąpił, po 1604, kiedy to papież Klemens VIII pozwolił na zakładanie (erygowanie) bractw szkaplerznych przy parafiach diecezjalnych (konstytucja Klemensa VIII Quaecumque). Nie tylko wzrastała liczba bractw, ale też szerzył się kult maryjny poprzez kazania o szkaplerzu, celebrowanie świąt maryjnych, pieśni i modlitwy maryjne. Po czasach kryzysu religijnego w Europie (Oświecenie, rewolucja francuska, a zwłaszcza po kasacie zakonów), w XIX i XX wieku nastąpiła odnowa kultu maryjnego, dyskusje teologiczne, ogłoszenie dogmatu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (1854), objawienia Maryi (Lourdes, Fatima) a w konsekwencji ponowny rozwój bractw szkaplerznych, powstawały nowe formy pobożności i działalności (Milicja Niepokalanej), ogłoszenie dogmatu o Wniebowzięciu NMP (1950). W dalszym ciągu o szkaplerzu wypowiadają się ówcześni papieże. Pius XII tak napisał w liście apostolskim na 700 lecie szkaplerza karmelitańskiego (1950): ...najpierw należy do nich zaliczyć (form nabożeństwa) nabożeństwo szkaplerza karmelitańskiego, które przez swoją prostotę, stosując się do pojęcia każdego człowieka, rozpowszechniło się bardzo szeroko wśród wiernych chrześcijan, przynosząc zbawienne owoce(...) Nie chodzi tu o rzecz małej wagi, lecz o zdobycie wiecznego zbawienia, według obietnicy podanej przez Najświętszą Maryję Pannę. (...)Bez wątpienia szkaplerz jest niejako spiętą szatą maryjną (habitem), znakiem i gwarancją opieki Bożej Rodzicielki¹⁷. A tak mówił na audiencji do przedstawicieli Międzynarodowego Kongresu Szkaplerznego Zakonu Karmelitańskiego w Rzymie w sierpniu 1950: nabożeństwo szkaplerzne sprowadza na świat potężny strumień łask duchowych i doczesnych. Ile dusz od tego dnia zawdzięcza (16 lipca 1251) - nawet w sytuacjach beznadziejnych - swoje ostateczne nawrócenie i swoje wieczne zbawienie szkaplerzowi, którym było odziane. Ileż to ludzi, dzięki niemu doznało w niebezpieczeństwach ciała i duszy macierzyńskiego wspomożenia Maryi! (...)A wtedy nie omieszka zapewne Najczulsza ta Matka sprawić, aby Jej dzieci, oczyszczając się z win w czyśćcu jak najszybciej za Jej przyczyną u Boga, dostały się do niebieskiej Ojczyzny według podania owego, zwanego Przywilejem Sobotnim¹⁸.

Papież Jan Paweł II w liście do Ojców Generałów Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel (obu gałęzi karmelitańskich) na Rok Maryjny Karmelitański w 2001 Szkaplerz znakiem przymierza z Maryją tak pisał: znak Szkaplerza przywołuje, zatem dwie prawdy: jedna z nich mówi o ustawicznej opiece Najświętszej Maryi Panny i to nie tylko na drodze życia, ale także w chwili przejścia ku pełni wiecznej chwały; druga, to świadomość, że nabożeństwo do Niej nie może ograniczyć się tylko do modlitw i hołdów składanych Jej przy określonych okazjach, ale powinno stanowić habit, czyli nadanie stałego kierunku chrześcijańskiemu postępowaniu, opartemu na modlitwie i życiu wewnętrznym poprzez częste przystępowanie do sakramentów i konkretne uczynki miłosierne co do ciała i co do duszy. W ten sposób Szkaplerz staje się znakiem przymierza i wzajemnej komunii pomiędzy Maryją a wiernym: wyraża bowiem w sposób konkretny dar, jaki na krzyżu Jezus uczynił Janowi, a przez niego nam wszystkim, ze swojej Matki(...) Ten, kto przywdziewa Szkaplerz, zostaje wprowadzony do ziemi Karmelu, aby «spożywać jej owoce i jej zasoby» (por. Jr 2,7) oraz doświadczać słodkiej i macierzyńskiej obecności Maryi w codziennym trudzie, by wewnętrznie się przyoblekać w Jezusa Chrystusa i ukazywać Jego życie w samym sobie dla dobra Kościoła i całej ludzkości (por. Formuła nałożenia Szkaplerza)¹⁹.

Maryja wydaje się potwierdzać wartość szkaplerza, kiedy objawiła się w Lourdes (1958) w święto Matki Bożej Szkaplerznej, a podczas ostatniego objawienia w Fatimie (1917) „ubrana” była w habit karmelitański (jak na obrazach), a w ręku trzymała szkaplerz.

Kościół uważa różaniec i szkaplerz, jako dwa najstarsze, najpopularniejsze i najbardziej „sprawdzone” nabożeństwa do Matki Bożej. Szkaplerz jest uważany za sakramentalium - znak święty, który przez modlitwę Kościoła otwiera na przyjęcie łaski i uzdalnia do współpracy z nią²⁰.

Co wyraża, co obiecuje i do czego zobowiązuje szkaplerz?

Jest znakiem miłości Maryi-Matki, jej opieki nad zakonem karmelitańskim i każdym, kto go nosi, ale też znakiem pamięci, wierności obietnic Maryi i przyjętych zobowiązań. W ten sposób szkaplerz staje się znakiem przymierza i wzajemnej komunii między Maryją i tymi, którzy go noszą, znakiem wiary, nadziei i miłości.

Przyjęcie szkaplerza (specjalna ceremonia) to jak przyjęcie Maryi brzemiennej przez Józefa nie bój się wziąć do siebie Maryi (Mt 1,20) i Jana pod krzyżem i od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie (J 19,27). Oznacza to bycie z Maryją, poznawanie Jej, pozwolenie, aby stanowiła część życia przyjmującego. Jest to również zobowiązanie do naśladowania Maryi w Jej relacji do Boga (ufność i przyjęcie Jego Słowa, pozwolenie na Jego działanie w życiu), do Jezusa (słuchanie i towarzyszenie Mu, zawierzenie, posługiwanie innym, zwłaszcza potrzebującym, gotowość na cierpienie i odrzucenie, przebaczanie), do Ducha Świętego (prośba o łaski i dary, otwarcie i przyjęcie ich, korzystanie z nich w życiu). Jest to uznanie Jej za Matkę, opiekunkę i wzór do naśladowania w życiu osobistym, rodzinnym - zakonnym i zawodowym.

Obietnica Maryi, kto umrze odziany tym szkaplerzem nie zazna ognia piekielnego jest zapewnieniem o wstawiennictwie Maryi za noszących szkaplerz. Wyraża się również w tytułach Maryi z Litanii Loretańskiej Panno można, Przyczyno naszej radości, Ucieczko grzesznych, Wspomożenie wiernych, Pocieszycielko strapionych, Bramo niebieska jak i w modlitwach Pod Twoją obronę, czy Zdrowaś Maryjo (módl się za nami grzesznymi teraz i w godzinę śmierci naszej).

Noszenie szkaplerza jest widzialnym znakiem przynależności do Maryi w rodzinie karmelitańskiej, korzystaniem z jej dóbr duchowych, przypomnieniem i zawierzeniem obietnic Maryi, zwłaszcza dotyczących zbawienia wiecznego, zewnętrznym znakiem sprzeciwu wobec szatana i jego działań. Jest również zobowiązaniem do oddawania czci Maryi zwłaszcza poprzez przepisane modlitwy, celebracje świąt maryjnych i praktyki pokutne. Jest też uświadamianiem sobie, że mamy czynić dzieła miłosierdzia wobec innych, pomagać w potrzebach, troszczyć się o Kościół, jako wspólnotę uczniów Chrystusa (dziś jest to zaangażowanie się w Nową Ewangelizację) i rezygnować z rzeczy dozwolonych. Jest znakiem przymierza z Maryją dla dobra Kościoła i zbawienia wszystkich ludzi (patrz s. 7 z listu Jana Pawła II do Ojców Generałów Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel).

Inną formą kultu są obrazy i figury Matki Bożej Szkaplerznej.

Wydaje się, że pierwowzorem dla obrazów Matki Bożej Szkaplerznej jest obraz Matki Bożej Śnieżnej z Bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. Istnieje tu dość duże zróżnicowanie. Obrazy przedstawiają Maryję w całej postaci (stojącą) lub w półpostaci (od pasa w górę), samotnie lub z Dzieciątkiem Jezus; trzyma Je na lewym, lub prawym ręku lub na swoich kolanach. Ukazana jest w jasnej sukni, niebieskim (szafirowym) płaszczu. Nad głową widać 12 gwiazd, czasem dużą gwiazdę na płaszczu na wysokości ramienia. Na niektórych obrazach trzyma berło, czasem jest w koronie. Najbardziej charakterystycznym elementem odróżniającym te obrazy od innych jest szkaplerz. Na późniejszych obrazach jest w formie dwu kawałków materiału połączonych razem. Czasem widać, co znajduje się na szkaplerzu. Ilość szkaplerzy jest różna - od jednego, trzymanego przez Maryję, lub Dzieciątko Jezus - do czterech, trzymanych w obu rękach przez Maryję i Jezusa. Czasem są jakby ukazywane ludziom, a czasem jakby przekazywane (w wyciągniętych rękach).

Są też obrazy przedstawiające scenę ze Stockiem, kiedy Maryja przekazuje mu habit - płaszcz - tak, jak w jego wizji z 1251. Na późniejszych obrazach są też umieszczeni święci karmelitańscy, zwłaszcza św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża (czasem ludzie świeccy).

Istnieją poruszające wyobraźnię obrazy wyjaśniające treść tzw. przywileju sobotniego, Maryja w otoczeniu aniołów (niebo) wyciąga szkaplerz do ludzi otoczonych przez ogień (czyściec), ludzie wyciągają ręce do szkaplerza, inni aniołowie pomagają im wydostać się z ognia, ciągnąc ich do góry. W okresie baroku, Maryja przedstawiana jest w brunatniej szacie, czyli kolorze habitu karmelitańskiego, sama bez Jezusa. Są też obrazy, na których Maryja swoim płaszczem otacza-osłania Karmelitów, czy grupę ludzi świeckich.

Mniej popularne, ale znane są też figury Matki Bożej Szkaplerznej przedstawiające rzeczywistość szkaplerza jak na obrazach.

Niektóre obrazy i figury są uznawane za cudowne i znajdują się w sanktuariach, często zbudowanych dla jednego obrazu, lub figury (we Włoszech dla 26 obrazów i figur).

Łaskami słynące obrazy i figury od XVII w. są koronowane koronami papieskimi.

Cześć obrazu oznacza cześć osoby, którą on przedstawia. Jest jednocześnie: przypomnieniem faktu z przeszłości, pomocą w przeżywaniu rzeczywistości - tajemnicy, jaką wyraża, pobudzeniem do wdzięczności za obietnicę i zachętą do wypełnienia zobowiązań. Działa na rozum, uczucie i wolę człowieka, który jest jednością psychofizyczną²¹.

Inną formą kultu Matki Bożek Szkaplerznej są kościoły pod Jej wezwaniem, budowane ku Jej czci. Karmelici od początku swego istnienia budowali kościoły pod wezwaniem Maryi z różnymi tytułami. Według źródeł karmelitańskich, już w 1766 na 526 kościołów poświęconych Maryi, istniało 293 kościoły pod wezwaniem Matki Bożej Karmelitańskiej. Obecnie tylko we Włoszech jest kilkaset takich kościołów, a w Polsce ponad 170.

Najbardziej znanymi i popularnymi formami kultu Matki Bożej są różaniec i szkaplerz.

Kościół w oficjalnym nauczaniu przypomina nam: ...kult Ludu Bożego dla Maryi wyrażający się w czci i miłości, w inwokacjach i naśladowaniu(...) rozmaite formy pobożności jakie Kościół zatwierdził(...) ze względu na warunki czasu i miejsca oraz na charakter i mentalność wierzących sprawiają to, że gdy czci doznaje Matka, to i Syn (...) zostaje poznany, ukochany i wielbiony w sposób należyty, i że są zachowywane Jego przykazania (KK 66).

¹ Por. Encyklopedia Katolicka, Lublin 2004 t. X. Kult

² Dokumenty Soboru Watykańskiego II: KK 53; 55; 61-62; 66-69; KL 103; KO 24; Paweł VI Signum Magnum 1967; Marialis cultus 1974; Jan Paweł II Rdemptoris Mater 1987; Matka Pana. Pamięć-obecność-nadzieja. Niektóre aktualne zagadnienia dotyczące postaci i misji Najświętszej Dziewicy Maryi wydana przez Academia Mariana 2003; Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania wydana przez Kongregacje ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów 2002. Por. Enycyklopedia dz. cyt. Lublin 2008 t. XII. Maryja.

³ Encyklopedia Katolicka t. IV Lublin 1985 Eremici

⁴ Por. dz. cyt. Eremici.

⁵ Zieliński Jerzy, Migracja Karmelu palestyńskiego do Europy. Zeszyty Karmelitańskie. 4(17)2001. s. 130-135.

⁶ Informator o historii miejsca The Carmelites and Mount Carmel z kościoła Stella Maris w Haifie.
Zieliński Jerzy, Tajemnice Góry Karmel. U Karmelitańskich źródeł. Kraków 1998.

⁷ Por. Enc. Kat. dz. cyt. Karmelitańska duchowość.

⁸ Por. Wider D., Duchowość karmelitańska, ZiMKT 43, Kraków 199, s. 18.

⁹ By umożliwić także wiernym świeckim schronienie się pod płaszcz Maryi, szkaplerz Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel dla wiernych spoza zakonu przybrał formę dwóch, brązowych płatków wełnianego sukna połączonych dwiema tasiemkami. Te dwa brązowe płatki sukna są symbolem szkaplerza noszonego przez karmelitów, są jakby miniaturowym habitem. Na jednym płatku widnieje wizerunek Matki Bożej Szkaplerznej, a na drugim Najświętszego Serca Pana Jezusa. Nosi się go na szyi tak, aby jedna część szkaplerza spoczywała na piersiach, a druga na plecach. Papież Pius X w 1910 pozwolił nosić zamiast takiego szkaplerza medalik szkaplerzny. Na awersie musi być wizerunek Najświętszego Serca Pana Jezusa a na rewersie wizerunek Matki Bożej.

¹⁰ Istnieje też taka wersja obietnicy Maryi: „Weź, Najukochańszy Synu, ten szkaplerz twego Zakonu, jako wyróżniający znak i symbol przywilejów, który otrzymałam dla ciebie i dla wszystkich synów Karmelu. Jest to znak zbawienia, ratunek pośród niebezpieczeństw, przymierze pokoju i wszechwieczna ochrona. Kto w nim umrze, nie zazna ognia piekielnego” Les Petits Bollandistes, Bloud et Barral, Paris, 1882, s. 592.

¹¹ O. Simňn Ma. Besalduch, OCD, Enciclopedia del Escapulario del Carmen, Luis Gili Editor, Librerěa Cat. Barcelona.

¹² Po raz pierwszy o objawieniu szkaplerza pisał Jan Grossi w 1430 w Viridiarium.
Esreve H. M. i Guarch J. M., Szkaplerz św. i bulla sobotnia a współczesna krytyka, ZiMKT 27, Kraków 1999.

¹³ Papieże, którzy wypowiadali się o szkaplerzu: Paweł III w 1534; Pius V w 1566; Grzegorz XIII w 1577; Paweł V w 1613; Pius XI w 1922; Jan Paweł II.

¹⁴ Błogosławiona S. Faustyna Kowalska, Dzienniczek, Wyd. Księży Marianów 1993. s. 20.

¹⁵ Urbański A., Dokumenty historyczne dotyczące Szkaplerza karmelitańskiego. Głos Karmelu. nr 7-8 (1951).

¹⁶ Powstał dla ludzi świeckich chcących żyć duchowością Karmelu w XIII wieku. Od XVIII w. Reguła Zakonna i oficjalna nazwa Trzeci Zakon NMP z Góry Karmel i św. Teresy, Po Soborze Wat. II zmiana nazwy na Świecki Zakon Karmelitów. Por. Strojecki Piotr, Marceli, Historia i duchowość Świeckiego Zakonu Karmelitów Bosych. Zeszyty Karmelitańskie. 1(14) 2001. s. 55-64.

¹⁷ Fragment listu apostolskiego Piusa XII Magna Charta w Wanat B., dz. cyt. s. 38.

¹⁸ Wanat Benignus, dz. cyt. s. 39.

¹⁹ LOsservatore Romano wyd. polskie 22 2001 nr 5. s. 14-15.
Istnieje około 40 oficjalnych dokumentów Kościoła o szkaplerzu.

²⁰ Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum. Poznań 1994. 1667-1679.

²¹ Por. Jagodziński Marek, Katolickie ujęcie teologii świętego obrazu. CT 82(2012) nr 1. s. 57-75.

Pomoce:

Guidon od Matki Bożej, Karmelitańska pobożność maryjna, Karmel 1995. z.1 s. 11-20.

Praśkiewicz Sz. T., Szkaplerz karmelitański dziś. ZiMKT 39, Kraków 1999.

Wanat Benignus, Szkaplerz znakiem oddania się Maryi, Czerna 1994.

Wanat Benignus, Z dziejów kultu Matki Bożej w tradycji karmelitańskiej, Zeszyty Karmelitańskie 2 (15) 2001. Benignus Wanat OCD, Historia Bractw Szkaplerznych (druga część wykładu pt: Historia nabożeństwa szkaplerznego w Karmelu, wygłoszonego 6 X 1998 r. w czasie II Forum Duszpasterskiego Krakowskiej Prowincji OCD)

Zawada M., Tren królewskiej szaty. Kraków 2000. Zieliński Jerzy, W znaku szkaplerza. Kraków 2000

Zieliński Jerzy, W znaku szkaplerza. Kraków 2000